Μακαριος Δρουσιώτης

Ανοίγει το φάκελο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο υπό το φως των νέων στοιχείων από το Εθνικό Αρχείο των ΗΠΑ

"Οχι" Κίσινγκερ σε επάνοδο Μακαρίου

Ο ρόλος του πανίσχυρου αμερικανού υπουργού Εξωτερικών

Απαντήσεις σε πολλά από τα αναπάντητα ερωτήματα που αφορούν την κυπριακή τραγωδία του 1974 δίνουν τα αμερικανικά αρχεία τα οποία δόθηκαν, πρόσφατα, στη δημοσιότητα. Ολο το παρασκήνιο των γεγονότων που διαδραματίστηκαν το καλοκαίρι του 1974, όχι μόνο στην Ουάσιγκτον, αλλά και στην Αθήνα, την Αγκυρα και τη Λευκωσία, ξεδιπλώνεται μέσα από τις εκθέσεις των αμερικανών διπλωματών που πρωταγωνίστησαν στην κυπριακή κρίση.

Ο ρόλος του Χένρι Κίσινγκερ στη διαμόρφωση της αμερικανικής πολιτικής, η ανοχή ή και η ενθάρρυνση της τουρκικής επέμβασης και η ανευθυνότητα με την οποία η χούντα οδήγησε την Κύπρο στην καταστροφή αναδεικνύονται μέσα από το υλικό του αρχείου της προεδρίας Νίξον, το οποίο αποκωδικοποιήθηκε και τέθηκε στη διάθεση των ερευνητών, τον περασμένο Απρίλιο.

Το υλικό αυτό αποτελείται από το αρχείο του Λευκού Οίκου και του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας, περιλαμβανομένου του αρχείου του υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ. Βεβαίως, πολλά και σημαντικά έγγραφα έχουν κατακρατηθεί για λόγους "εθνικής ασφάλειας". Ωστόσο, το υλικό που έχει αποκωδικοποιηθεί είναι αρκούντως αποκαλυπτικό και ρίχνει φως σε αρκετές από τις σκοτεινές πτυχές της περιόδου που καλύπτει.

Η "Κ.Ε."και η "Ε" αξιοποίησαν την ευκαιρία αυτή και άντλησαν από το Εθνικό Αρχείο των ΗΠΑ (National Archives of Research Administration) ντοκουμέντα που αναφέρονται στη δικτατορία, στην επέμβαση της χούντας στην Κύπρο, στο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου, στην τουρκική εισβολή που ακολούθησε και στη μεταπολίτευση στην Ελλάδα.

Περιγραφές και αποσπάσματα από τα έγγραφα αυτά, τα πλείστα από τα οποία βλέπουν το φως της δημοσιότητας πρώτη φορά, αρχίζει να δημοσιεύει από σήμερα η "Κ.Ε.". Για σκοπούς συνοχής, δημοσιεύεται και υλικό από άλλες αρχειακές πηγές.

Ο Χένρι Κίσινγκερ υπήρξε ο μόνος υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών που ήταν ταυτόχρονα και πρόεδρος του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (ΣΕΑ) της χώρας. Υπό την ιδιότητά του αυτή προήδρευε και της πανίσχυρης "Επιτροπής 40" που είχε την ευθύνη έγκρισης των μυστικών επιχειρήσεων της CIA.  Από τον Απρίλιο του 1974, όταν λόγω του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ άρχισε στο Κογκρέσο η διαδικασία αποπομπής του προέδρου Νίξον, όλες οι εξουσίες για ζητήματα εξωτερικής πολιτικής πέρασαν στα χέρια του Κίσινγκερ.

• Από το περιεχόμενο της αλληλογραφίας της αμερικανικής διπλωματίας της περιόδου πριν από το 1974 προκύπτει ότι παρά την έκδηλη αντιπάθεια του Κίσινγκερ προς το Μακάριο, η στάση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ προς την Κύπρο ήταν σχετικά θετική. Παρά τα προβλήματα που προκαλούσε στους Αμερικανούς η "ανυπακοή" του Μακαρίου, οι τεχνοκράτες του Στέιτ Ντιπάρτμεντ τον θεωρούσαν παράγοντα σταθερότητας και έβλεπαν με ανησυχία την επιδείνωση των σχέσεών του με τον Ιωαννίδη.

Εκφραστής της πολιτικής συνύπαρξης με το Μακάριο ήταν ο επικεφαλής του Γραφείου Κύπρου του Στέιτ Ντιπάρτμεντ Τομ Μπόγιατ, ο οποίος με σειρά εκθέσεών του προειδοποιούσε από τα τέλη του 1973 για τις επιπτώσεις ενδεχόμενης ανατροπής του Μακαρίου από τον Ιωαννίδη.

• Στον αντίποδα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ βρίσκονταν οι μυστικές υπηρεσίες και οι στρατοκράτες των ΗΠΑ, οι οποίοι υπέθαλπαν τη δράση της ΕΟΚΑ Β' στην Κύπρο, μέσω του δικού τους ανθρώπου στην Αθήνα, του ταξίαρχου Ιωαννίδη.

Τις δραστηριότητες της CIA στην κυπριακή κρίση ερεύνησε το 1975 η Επιτροπή Πάικ του Αμερικανικού Κογκρέσου.

Από τις ακροάσεις της επιτροπής διαπιστώθηκε η ανάμειξη της CIA στις υπονομευτικές δραστηριότητες της χούντας των Αθηνών στην Κύπρο.

Σύμφωνα με το πόρισμα της Επιτροπής Πάικ, υπήρχαν στα χέρια των Αμερικανών τα στοιχεία για το πραξικόπημα στην Κύπρο, αλλά η κυβέρνηση δεν έκανε τίποτε για να το αποτρέψει!

• Σε σημείωμα του αμερικανού πρέσβη στην Αθήνα Χένρι Τάσκα, προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ημερομηνίας 16 Ιουλίου 1974, αναφέρεται ότι ο Ιωαννίδης ενημέρωσε τις ΗΠΑ για την απόφασή του να ανατρέψει τον Μακάριο, 24 ώρες πριν ξεκινήσει.
• Κι ενώ η CIA γνώριζε για το πραξικόπημα του Ιωαννίδη, σύμφωνα με σημείωμα του επικεφαλής Ευρωπαϊκών Υποθέσεων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Αρθουρ Χάρτμαντ, στις 14 Ιουλίου 1974, η CIA κυκλοφόρησε έκθεση που ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης αποφάσισε να μην επέμβει στην Κύπρο.
• Την επόμενη μέρα, όταν εκδηλώθηκε το πραξικόπημα και ο Τομ Μπόγιατ κλήθηκε εσπευσμένα στο γραφείο του, βρήκε σε αυτό δύο εκθέσεις: Τη μία της CIA της 14ης Ιουλίου που έλεγε ότι δεν θα γινόταν πραξικόπημα και μια αναφορά από τη Λευκωσία ότι το πραξικόπημα βρισκόταν σε εξέλιξη!

Αρνηση Κίσινγκερ

Οι πρώτες πληροφορίες που έφτασαν στην Ουάσιγκτον από την Κύπρο ανέφεραν ότι ο Μακάριος σκοτώθηκε στα ερείπια του προεδρικού.

• Οταν αργότερα έγινε γνωστό ότι ο Μακάριος διασώθηκε και διέφυγε μέσω των βρετανικών βάσεων, ο Τομ Μπόγιατ πρότεινε την άμεση αποκατάστασή του στο αξίωμα του προέδρου της Κύπρου.
• Η εισήγηση του Μπόγιατ τέθηκε ενώπιον του Κίσινγκερ, ο οποίος και την απέρριψε! Σύμφωνα με τον διευθυντή του Γραφείου Τουρκίας, Ρόμπερτ Ντίλον, "ο Κίσινγκερ δεν συμπάθησε ποτέ τον Μακάριο και ήταν ευτυχής από την απομάκρυνσή του. Του άρεσε η νέα εξέλιξη και μας έβλεπε εμάς ως χαμηλόβαθμους γραφειοκράτες με έλλειψη φαντασίας, που δεν είχαν τη δυνατότητα να αρπάξουν τις ευκαιρίες".

Ο Κίσινγκερ, σύμφωνα με τον Ντίλον, ευνοούσε εξαρχής ανάληψη της προεδρίας από τον Κληρίδη: "Ο Μπόγιατ, που ήξερε την Κύπρο, του είπε ότι ο Κληρίδης είναι σοβαρός πολιτικός, αλλά δεν ήταν η λύση".

• Αντίστοιχη πρόταση με αυτήν του Μπόγιατ υπέβαλε στον Κίσινγκερ και ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών Τζέιμς Κάλαχαν. Ο Κάλαχαν έστειλε μήνυμα στον Κίσινγκερ και έθεσε στις ΗΠΑ τρεις προϋποθέσεις, για την από κοινού αντιμετώπιση της κρίσης στην Κύπρο, προκειμένου να αποτραπεί ο κίνδυνος τουρκικής εισβολής:
• Αρνηση αναγνώρισης του Σαμψών.
• Απομάκρυνση των ελλήνων αξιωματικών από την Εθνική Φρουρά.
• Επιστροφή του Μακαρίου.

Ομάδα συντονισμού

Αμέσως μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος συγκροτήθηκε στην Ουάσιγκτον μια Ομάδα Συντονισμού για την Κύπρο (Cyprus Task Force - CTF), η οποία συντόνιζε την παραλαβή και την αποστολή τηλεγραφημάτων και μηνυμάτων. Κύριος στόχος της Ομάδας ήταν να αποφευχθεί η διεθνοποίηση της κυπριακής κρίσης, ως αποτέλεσμα μιας ελληνοτουρκικής σύρραξης ή λόγω εμπλοκής της Σοβιετικής Ενωσης.

Σε έκθεσή της με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1974, η CTF κατέληξε στα εξής συμπεράσματα:

• Η κατάσταση στην Κύπρο είναι εξαιρετικά εύθραυστη.
• Το πρόβλημα διεθνοποιείται με ραγδαίους ρυθμούς, λόγω της δραστηριοποίησης των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και του ενδιαφέροντος που επιδεικνύει η Σοβιετική Ενωση. (Ο Μακάριος είχε ζητήσει ήδη τη σύγκληση του Συμβουλίου Ασφαλείας και ταξίδευε προς τις ΗΠΑ).
• Η Τουρκία, αφού εξαντλήσει τις συμβατικές της υποχρεώσεις, διαβουλευόμενη με τους Βρετανούς, είναι πολύ πιθανόν να αναλάβει μονομερή στρατιωτική επιχείρηση κατά της Κύπρου, τις επόμενες 24 - 48 ώρες.

Οι πέντε επιλογές

Στην ανάλυσή της, η Ομάδα Συντονισμού για την Κύπρο περιέγραφε τις πέντε επιλογές που είχαν οι ΗΠΑ, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την κρίση στην Κύπρο:

1. Αναγνώριση του καθεστώτος Σαμψών.
2. Διακήρυξη αναγνώρισης της νόμιμης κυβέρνησης Μακαρίου και πιθανή ανάκληση του πρέσβη των ΗΠΑ από την Κύπρο.
3. Εξαναγκασμός του καθεστώτος να αποχωρήσει από την Κύπρο, στα πρότυπα της κρίσης του 1967, όταν οι ΗΠΑ επέβαλαν την αποχώρηση της μεραρχίας από την Κύπρο.

Οι πιο πάνω επιλογές εγκαταλείφθηκαν ολοκληρωτικά, και το ενδιαφέρον της αμερικανικής διπλωματίας επικεντρώθηκε σε δύο:

1. Η "συνταγματική στρατηγική": δηλαδή, αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης στην Κύπρο μέσω διπλωματικών πιέσεων.
2. Η "στρατηγική της διαμεσολάβησης", που θα εφαρμοζόταν σε περίπτωση που η Τουρκία απέρριπτε κάθε διαμεσολάβηση και θα επενέβαινε στρατιωτικά στην Κύπρο.

Σε ό,τι αφορά τη "συνταγματική στρατηγική", η Ομάδα πρότεινε τρεις λύσεις:

• Αποκατάσταση του Μακαρίου στην προεδρία της Δημοκρατίας της Κύπρου.
• Ανάληψη της προεδρίας από τον μετριοπαθή Κληρίδη, ο οποίος ως πρόεδρος της Βουλής ήταν συνταγματικά ο νόμιμος διάδοχος του Μακαρίου.
• Την πραγματοποίηση εκλογών υπό την εποπτεία των Ηνωμένων Εθνών.

Η αποκατάσταση του Μακαρίου προσέκρουε στην εξαρχής αρνητική τοποθέτηση του Χένρι Κίσινγκερ, ενώ η λύση των εκλογών δεν μπορούσε να έχει άμεση ισχύ. Οπότε, υιοθετήθηκε η λύση Κληρίδη.  Ενδεικτικό της τάσης που είχε διαμορφωθεί στο περιβάλλον του Κίσινγκερ, ήταν το μνημόνιο του Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας για τις εξελίξεις στην Κύπρο, που ετοίμασε και υπέβαλε στις 17 Ιουλίου στον Κίσινγκερ ένας από τους πιο στενούς του συνεργάτες, ο Χάρολντ Σόντερς.

Σύμφωνα με το μνημόνιο του Σόντερς το πρώτο ζήτημα που απασχολούσε την αμερικανική πολιτική για την Κύπρο ήταν το πώς να περιοριστεί ο Μακάριος. Και το μοναδικό εμπόδιο στην επιστροφή του ήταν "η έντονη και συνδυασμένη αντίδραση του Ιωαννίδη, του Σαμψών και των οπαδών τους".

Μνημόνιο Σόντερς

Σύμφωνα με το μνημόνιο Σόντερς, το ζήτημα του Μακαρίου θα το συζητούσαν οι Αμερικανοί με τους Βρετανούς και τους Τούρκους, οπότε θα έπρεπε να ξεκαθαρίσουν τα εξής ζητήματα:

• Κατά πόσο είναι δεσμευμένοι στην επιστροφή του Μακαρίου στην εξουσία.
• Εάν ναι, πώς εισηγούνται να καταφέρουν την Ελλάδα να συμφωνήσει;
• Εάν όχι, πώς εισηγούνται να δικαιολογήσουν δημόσια την υποστήριξή τους για κάποιον άλλο υποψήφιο;

Το δεύτερο ζήτημα που απασχόλησε το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλέιας ήταν οι εναλλακτικές λύσεις, "στην περίπτωση που οι Ελληνες αντιτίθενται σθεναρά στην επιστροφή του Μακαρίου", οπότε υπήρχαν οι εξής επιλογές:

-"Να προσπαθήσουμε να διαπραγματευθούμε μια συμβιβαστική λύση. Η λογική συνταγματική επιλογή είναι ο Κληρίδης ως πρόεδρος".

-"Αυτό θα έπρεπε να επέλθει από τις διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα στο πλαίσιο των Συμφωνιών Λονδίνου-Ζυρίχης. Επρεπε επίσης, να υπάρξει μια δέσμευση σε μια ανανεωμένη προσπάθεια, για σύναψη δικοινοτικής συμφωνίας στο Κυπριακό".

Τι θα συνέβαινε, όμως, στην περίπτωση που οι Ελληνες αρνούνταν να συνεργαστούν στην απομάκρυνση του καθεστώτος Σαμψών, όπως και έγινε;

Ο Σόντερς έθεσε προς συζήτηση δύο επιλογές:

"α) Θεωρητικά, υπάρχει η πιθανότητα, την οποία κάποιοι θα εισηγηθούν, οι Ηνωμένες Πολιτείες να εξαναγκάσουν την Ελλάδα σε συνομιλίες. Αυτό φαίνεται κάπως αδύνατο να επιτύχει, και σε κάθε περίπτωση οι Ηνωμένες Πολιτείες θα γίνουν ο αποδιοπομπαίος τράγος.

β) Η άλλη πιθανότητα είναι η σιωπηρή αμερικανο-αγγλική συγκατάθεση για τουρκική στρατιωτική επέμβαση.

Η εικόνα που πάρα πολύς κόσμος έχει για μια τέτοια κίνηση, είναι μια μεγάλης έκτασης τουρκική απόβαση στην Κύπρο. "Οπως το αντιλαμβάνομαι, το κυρίως τουρκικό σχέδιο είναι η από αέρος ρίψη περίπου 3.000 αλεξιπτωτιστών για να θεμελιώσουν τον τουρκικό έλεγχο των περιοχών Κερύνειας, Λευκωσίας και Αμμοχώστου και να εκδιώξουν τους 50.000 Ελληνοκύπριους σε άλλη περιοχή της νήσου".

Σύμφωνα με το μνημόνιο του ΣΕΑ από την τουρκική επέμβαση μπορούσαν να επέλθουν δύο αποτελέσματα:

• διχοτόμηση της Κύπρου ("διπλή ένωση") ή
• μια διαπραγματεύσιμη δικοινοτική λύση, εκτός από τη διχοτόμηση, "την οποία θα ακολουθήσει σε κάποιο στάδιο η αποχώρηση των τουρκικών δυνάμεων".

Τελειώνοντας την εισήγησή του, ο Σόντερς γράφει: "Εν συντομία, χρειαζόμαστε να αποφασίσουμε:

• Κατά πόσον θα συμφωνήσουμε ή θα εναντιωθούμε σε προσπάθεια επιστροφής του Μακαρίου στην εξουσία και
• Να συζητήσουμε πιθανές προσεγγίσεις με Βρετανούς και Τούρκους κατά τη διάρκεια της παραμονής του Σίσκο στο Λονδίνο".

Τελικά, αποφασίστηκε να παρεμποδιστεί η αποκατάσταση του Μακαρίου και ο υφυπουργός Εξωτερικών Γιόζεφ Σίσκο να επισκεφθεί το Λονδίνο, την Αθήνα και την Αγκυρα, έχοντας ως αποστολή την προώθηση της "συνταγματικής λύσης", με πρόεδρο τον Κληρίδη. Ακολούθως, θα επιδιωκόταν αγγλο-ελληνο-τουρκική συνεννόηση για διευθέτηση της κρίσης.

Μακάριος Δρουσιώτης

Ελευθεροτυπία

15/07/2001