Μακαριος Δρουσιώτης

Με αφορμή ορισμένα έγγραφα του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών που δόθηκαν στη δημοσιότητα ύστερα από τη συμπλήρωση 30 χρόνων από τη σύνταξη τους, άνοιξε και πάλι ο διάλογος για το παρασκήνιο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής του 1974. Δύο έγγραφα που δόθηκαν φέτος στη δημοσιότητα, από το βρετανικό δημόσιο αρχείο, δίνουν μια διαφορετική διάσταση στα αίτια των τραγικών γεγονότων του 1974:

1. Μια έκθεση του 1978 του ύπατου αρμοστή της Βρετανίας στη Λευκωσία, εγείρει το συλλογισμό της ελληνοτουρκικής συμπαιγνίας εις βάρος της Κύπρου.
2. Μια άλλη σειρά εγγράφων αποκαλύπτει ότι το 1974 η Βρετανία είχε αποφασίσει την κατάργηση των Βρετανικών βάσεων στην Κύπρο, λόγω ψηλού κόστους συντήρησής τους.

Αν αυτά τα δύο στοιχεία είναι όντως πραγματικότητα, τότε καταρρίπτεται η πιο διαδεδομένη θεωρία για τα αίτια του Κυπριακού: Ότι δηλαδή το πραξικόπημα και η εισβολή ήταν μια Αγγλοαμερικανική συνωμοσία για να διασφαλιστεί η παραμονή των βάσεων και η μετατροπή της Κύπρου σε "αβύθιστο αεροπλανοφόρο".

 

Η ιστορία δεν γράφεται με δύο έγγραφα, ούτε μπορεί να καταλήξει κανείς σε ασφαλή συμπεράσματα για τόσο μεγάλα γεγονότα, στηριζόμενος μόνο στις διπλωματικές αναφορές των πρεσβειών των ΗΠΑ και της Βρετανίας στην Κύπρο. Από την άλλη, οι εκθέσεις των πρεσβειών είναι αξιόπιστο, πολλές φορές πρωτογενές υλικό και αποτελεί την κύρια πηγή για τη συγγραφή της ιστορίας του Κυπριακού, δεδομένου ότι ούτε στην Ελλάδα ούτε στην Κύπρο υπάρχει πρόσβαση σε κρατικά αρχεία.

 

Αξιοποιώντας τα έγγραφα αυτά σαν μερικές ψηφίδες του παζλ του Κυπριακού, συνδυάζοντάς τα με άλλες πληροφορίες και μαρτυρίες, θα προσπαθήσουμε να τα ερμηνεύσουμε και να σχηματίσουμε μια πιο καθαρή εικόνα για τις αφορμές και τα αίτια της κρίσης του 1974:

 

Ο Βρετανός ύπατος αρμοστής στη Λευκωσία (δεν αναφέρεται το όνομά του, αλλά τότε ήταν ο Τζον Μάρτιν), ύστερα από συνάντηση που είχε με τον γενικό διευθυντή του Υπουργείο Εσωτερικών Αντωνάκη Αναστασίου, έστειλε ένα σημείωμα στο Λονδίνο και ανέλυσε τις πληροφορίες που του έδωσε ο συνομιλητής του, πως οι Τούρκοι γνώριζαν από το 1973 ότι η Ελλάδα θα έκανε πραξικόπημα στην Κύπρο και απλώς ανέμεναν την εκδήλωσή του. Ο Αναστασίου υποστήριξε πως υπήρξε συμπαιγνία μεταξύ Αθηνών και Άγκυρας για κατάληψη ενός τμήματος της Κύπρου από τον τουρκικό στρατό, με την ανοχή της Ελλάδας: "Είναι γι' αυτό το λόγο που πολλοί Τούρκοι αξιωματικοί εξεπλάγησαν που δέχθηκαν πυρά στις 20 Ιουλίου σε ένα νησί που υποθετικά ελεγχόταν από τη χούντα".

 

Ο ύπατος αρμοστής της Βρετανίας ρώτησε τον Αναστασίου για στοιχεία επιβεβαίωσης της θεωρίας του περί συμπαιγνίας. "Δεν απάντησε με γενικότητες αλλά άνοιξε το χρηματοκιβώτιό του και έβγαλε ένα παλιό χοντρό μπλε χαρτοφύλακα που περιείχε μυστικά έγγραφα. Μου διάβασε ένα έγγραφο ημερομηνίας 10 Αυγούστου 1973, το οποίο είχε υποβάλει στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον Υπουργό Εξωτερικών και τον Πρόεδρο της Βουλής. Το έγγραφο ανέφερε ότι ο Ντενκτάς αναμένει από μήνα σε μήνα ανάληψη δράσης από την ΕΛΔΥΚ (όχι από την Εθνική Φρουρά όπως ανέμενε προηγουμένως) για την εξόντωση του Μακαρίου. Ο Ντενκτάς ήταν επίσης πεπεισμένος ότι μόλις αυτό θα συνέβαινε, η Τουρκία θα εισέβαλλε στην Κύπρο στην περιοχή του Καραβά και της Λαπήθου και ανατολικά της Κερύνειας, αλλά οι δυνάμεις της δεν θα προχωρούσαν σε άλλες περιοχές. Από τις θέσεις που θα κατελάμβανε η Τουρκία ως εγγυήτρια δύναμη, θα αξίωνε λύση που θα ωφελούσε την τουρκοκυπριακή κοινότητα".

 

 

 

Ο Αντωνάκης Αναστασίου διαχειριζόταν τότε τις πληροφορίες που συλλέγονταν από την τουρκοκυπριακή κοινότητα και υπέγραφε τα ενημερωτικά σημειώματα που ετοιμάζοντας. Ο γράφων έχει εξασφαλίσει τα σημαντικότερα από τα σημειώματα αυτά, περιλαμβανομένου και αυτού που εντυπωσίασε τον Βρετανό ύπατο Αρμοστή, ημερομηνίας 10 Αυγούστου 1973 (δημοσιεύεται δίπλα), το οποίο είναι ένα όντως υπαρκτό έγγραφο που συντάχθηκε κατόπιν πληροφορίας που έφερε Τουρκοκύπριος που είχε πρόσβαση στο περιβάλλον του Ραούφ Ντενκτάς.

 

Από το 1964

 

Σύμφωνα με την πληροφόρηση αυτή, καθώς και από άλλα έγγραφα από τα αμερικανικά αρχεία, η κοινή ελληνοτουρκική δράση στην Κύπρο ήταν στην ατζέντα από το 1964. Μάλιστα, ο ρόλος που το 1973 αποδιδόταν στην ΕΛΔΥΚ, το 1964 είχε ανατεθεί στην ελληνική μεραρχία που αφίχθη στην Κύπρο με τη σιωπηρή ανοχή της τουρκικής πλευράς για να ελέγξει τον Μακάριο.

 

Ένα από τα σημεία που ήγειρε ο Αναστασίου στη συνομιλία του με τον Βρετανό διπλωμάτη ήταν η διαφορετική ατζέντα μεταξύ του καθεστώτος Ιωαννίδη και της χούντας του Παπαδόπουλου. Ο τελευταίος ήταν της σχολής της λύσης του Κυπριακού δια των διακοινοτικών συνομιλιών. Τη διαδικασία αυτή υποστήριζε με σθένος τόσο η βρετανική όσο και η αμερικανική διπλωματία.

 

Αντιθέτως, υπήρχε μια διαφορετική προσέγγιση από την πιο ακραία φατρία της χούντας, η οποία προωθούσε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, έστω κι αν το αντάλλαγμα θα ήταν να δοθεί ένα τμήμα στην Τουρκία.

 

Το σενάριο αυτό, που παιζόταν από το 1964, έφτασε πολύ κοντά στην υλοποίησή του το 1970, όταν έγινε η αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου από τον Πολύκαρπο Γιωρκάτζη και στελέχη της ενωτικής παράταξης, που δρούσαν υπό την επιρροή του διοικητή των ΛΟΚ Δημήτριου Παπαποστόλου.

 

Αρχηγός του σχεδίου ήταν ο γενικός γραμματέας Αθλητισμού, Κωνσταντίνος Ασλανίδης, ο οποίος μαζί με τους Δημήτριο Ιωαννίδη και Ιωάννη Λαδά αποτελούσαν την αντιπολίτευση στον Γεώργιο Παπαδόπουλο στο εσωτερικό της χούντας. Αυτό που προόριζαν να κάνουν το 1970 ήταν η δολοφονία του Μακαρίου, η παράλληλη ανατροπή του Γεώργιου Παπαδόπουλου στην Αθήνα και η προώθηση λύσης διπλής ένωσης. Το σενάριο αυτό υποστηρίζεται από σειρά διπλωματικών αναφορών της εποχής από τις πρεσβείες των ΗΠΑ στην Αθήνα και τη Λευκωσία.

 

Από τις 5 Μαρτίου 1970, μόλις τρεις μέρες πριν από την απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου, ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα Χένρι Τάσκα, συνέδεε τις εξελίξεις αυτές με τον Κωνσταντίνο Ασλανίδη, ο οποίος ηγείτο της συνωμοσίας από την Αθήνα, έχοντας ως συνεργό στην Κύπρο τον Δημήτριο Παπαποστόλου.

 

Σε τηλεγράφημα που διαβίβασε στην Ουάσιγκτον, ο Τάσκα έγραψε τα εξής: "Έχω πληροφορία από CIS (Controlled American Source: Ελεγχόμενη Αμερικανική Πηγή που υπονοεί πληροφοριοδότη της CIA) που υποδηλώνει ότι ο Ασλανίδης ενδιαφέρεται έντονα για λύση διπλής ένωσης" στην Κύπρο. Λίγες μέρες αργότερα, όταν έγινε η αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου, οι ίδιες πληροφορίες διαβιβάστηκαν στην Ουάσιγκτον από τη Λευκωσία, συνδέοντάς τις με μεταβολές στο εσωτερικό της χούντας στην Ελλάδα. "Υπάρχει αυξημένη ροή πληροφοριών ότι μερικοί Έλληνες αξιωματικοί της Εθνικής Φρουράς και ορισμένοι στην Ελλάδα, ιδιαιτέρως ο Ασλανίδης, συνωμοτούν για να πετύχουν αυτό που θεωρούν ήσυχη λύση στο κυπριακό πρόβλημα και να προκαλέσουν προβλήματα στη σημερινή ηγεσία της χούντας στην Ελλάδα".

 

Πιο συγκεκριμένος ήταν ο Γλαύκος Κληρίδης σε συνομιλία του με τον πρέσβη των ΗΠΑ στη Λευκωσία Ντέιβιντ Πόππερ. Ο Κληρίδης ήταν πεπεισμένος πως τα δραματικά γεγονότα του Μαρτίου του 1970 στη Λευκωσία ήταν μέρος "μιας συνωμοσίας για πραξικόπημα από τους σκληροπυρηνικούς Έλληνες αξιωματικούς εδώ (στη Λευκωσία) υποστηριζόμενους από ομολόγους τους στη χούντα της Αθήνας (αναφέρθηκε στον Λαδά, τον Ιωαννίδη και τον Ασλανίδη)". Σύμφωνα με τον Κληρίδη, οι αντίπαλοι του Γεώργιου Παπαδόπουλου χρησιμοποιούσαν την αποσταθεροποίηση στην Κύπρο για να τον υπονομεύσουν, επειδή ήταν πολύ δυνατός στην Αθήνα για να τον κτυπήσουν απευθείας. "Το σχέδιο ήταν να καταλάβουν την Κύπρο με πραξικόπημα και να φέρουν τον Παπαδόπουλο προ τετελεσμένου. Οι συνωμότες φέρονται να ήλπιζαν πως ο Παπαδόπουλος, προ του διλήμματος να ανακηρύξει την Ένωση ή να ρισκάρει τον πόλεμο με την Τουρκία, θα παραιτείτο".

 

Το πραξικόπημα Ιωαννίδη

 

Στη συνομιλία του με τον Βρετανό διπλωμάτη, ο Αντωνάκης Αναστασίου συνέδεσε την αλλαγή ηγεσίας της χούντας, τον Νοέμβριο του 1973, με αφορμή τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, με τα σχέδιά του για πραξικόπημα στην Κύπρο. Αυτή η υπόθεση, που αργότερα τεκμηριώθηκε από τον γράφοντα, ήταν πρωτόγνωρη για την εποχή εκείνη και εντυπωσίασε το συνομιλητή του Αναστασίου: "Αν είναι έτσι τότε αποτελεί ειρωνεία που η ηρωική εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν ένα ακόμη καρφί στο φέρετρο της Κύπρου", αναφέρει.

 

Όταν οι Αμερικανοί έκαναν το ψυχογράφημα του Ιωαννίδη, τον Ιανουάριο του 1974, του απέδωσαν την ακόλουθη επισήμανση: "Ο Ιωαννίδης, ο οποίος φαίνεται να πρόσκειται στους στόχους του στρατηγού Γεώργιου Γρίβα (ηγέτη του αντιμακαριακού αντάρτικου κινήματος) πιστεύει ότι το πρόβλημα θα παραμείνει άλυτο όσο οι Τουρκοκύπριοι αρνούνται να συμφωνήσουν για ένα Ενιαίο Κυπριακό κράτος και όσο οι Ελληνοκύπριοι αρνούνται να δώσουν μικρό τμήμα του νησιού στους Τουρκοκύπριους".

 

Το 1974 ο Ιωαννίδης πέτυχε αυτό που αποπειράθηκαν πολλές φορές να κάνουν τα ακραία στοιχεία τόσο στον ελληνικό όσο και στον τουρκικό στρατό, από το 1964 και εντεύθεν.

 

Τι πήγε στραβά το 1974

 

Αυτό που είναι πλέον τεκμηριωμένο είναι πως σε τέσσερις τουλάχιστον περιπτώσεις, από το 1964 μέχρι το 1974, ισάριθμες προσπάθειες για πραξικόπημα στην Κύπρο απέτυχαν με παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών:

• Το 1964 παρενέβηκε με την επιστολή του ο πρόεδρος Τζόνσον.

• Το 1967 ανελήφθη η πρωτοβουλία του Σάιρους Βανς μετά την κρίση στην Κοφίνου και την απειλή της Τουρκίας να εισβάλει.

• Τον Ιανουάριο του 1970, όταν ο Γιωρκάτζης σχεδίαζε τη δολοφονία του Μακαρίου κατά την επιστροφή του από περιοδεία σε αφρικανικές χώρες, οι Αμερικανοί ενημέρωσαν τον Μακάριο δια του πρέσβη τους στη Ναϊρόμπι.

• Ένα μήνα μετά, ο πρέσβης στη Λευκωσία Ντέιβιντ Πόπερ τον επισκέφθηκε και τον ενημέρωσε ότι θα γινόταν απόπειρα δολοφονίας του, όπως και έγινε στις 8 Μαρτίου.

• Και στις 2 Ιουλίου 1974, ο πρέσβης Ρότζιερ Ντέιβις τον ενημέρωνε για επικείμενο πραξικόπημα.

 

Είναι επαρκώς τεκμηριωμένο ότι η αμερικανική διπλωματία ήθελε σταθερότητα στην Κύπρο και λύση του Κυπριακού με συνομιλίες, διότι εξασφαλιζόταν η συνοχή του ΝΑΤΟ με την εξομάλυνση των σχέσεων Ελλάδας - Τουρκίας.

 

Όμως, παράλληλα με τη διπλωματία υπήρχαν και άλλα κέντρα εξουσίας που είχαν τη δική τους ξεχωριστή ατζέντα. Ο Ιωαννίδης φαίνεται ότι το 1974 είχε κάποιες διαβεβαιώσεις από τον Ελληνοαμερικανό πράκτορα της CIA Γκαστ Λάσκαρη-Αβράκωτο να προχωρήσει με το πραξικόπημα, όπως φέρεται να είχε και ο Γιωρκάτζης το 1970 από το σταθμάρχη της CIA στη Λευκωσία Έρικ Νεφ.

 

Οι υπηρεσίες είχαν τον ίδιο στόχο όπως και η διπλωματία: τη σταθερότητα του ΝΑΤΟ, όμως επινόησαν διαφορετικό τρόπο για την εξασφάλισή της. Με το πραξικόπημα η Ελλάδα θα καταλάμβανε την Κύπρο. Επεμβαίνοντας η Τουρκία θα δημιουργούσε ένα ισοδύναμο τετελεσμένο και μέσα από την κρίση θα επιβαλλόταν η λύση της διπλής προσάρτησης.

 

Αυτές οι ριζοσπαστικές λύσεις βρίσκουν πρόσφορο έδαφος και επιβάλλονται μόνο όταν υπάρχει πολιτικό κενό, όπως συνέβηκε στην Κύπρο το 1974: Στις ΗΠΑ ο Νίξον ήταν υπό παραίτηση, στην Ελλάδα επικράτησε ο Ιωαννίδης, στην Τουρκία ο Ετζεβίτ κυβερνούσε σε συνασπισμό με τον εξτρεμιστή Έρμπακαν και στην Κύπρο η κατάσταση ήταν χαώδης, λόγω της δράσης της ΕΟΚΑ Β.

 

Το 1974 ο Μακάριος πλήρωσε το τίμημα της άρνησής του να εισακούσει τις παροτρύνσεις των δυτικών για λύση στη βάση της βελτιωμένης Ζυρίχης. Με λυμένο το Κυπριακό, τα συμφέροντα της Δύσης θα ήταν αδιαμφισβήτητα υπέρ της διατήρησης της σταθερότητας και δεν θα υπήρχε κανένα κενό για να το καλύψουν με τις παρεμβάσεις τους εξωθεσμικά κέντρα εξουσίας.

Μακάριος Δρουσιώτης

04/01/2009